مؤلف كتاب مرحوم آيت‏اللّه آقا سيد محمّد حسينى تبريزى معروف به « مجتهد خسروشاهى » از علماى بزرگ شيعه و از شاگردان بنام و بزرگ استاد استادان و نابغه دوران، مرحوم شيخ مرتضى انصارى است.

مؤلف بزرگوار در سال 1229 هجرى قمرى در شهر مقدس كربلا، در يك خانواده علم و تقوا، ديده به جهان گشود و دوران كودكى و مراحل ابتدايى و مقدارى از مراحل عاليه تحصيل را در همان شهر گذراند و سپس در خدمت پدرش آيت‏اللّه آقا سيد على حسينى خسروشاهى كه از اجلّه علماى آن عصر بود، به نجف انتقال يافت و مشغول ادامه تحصيلات عاليه در حوزه علميه نجف گرديد.1

در آن زمان كه مرحوم مؤلف در حوزه علميه نجف به تحصيلات خود ادامه مى‏داد، حوزه علميه نجف در اوج شكوفايى بود و اقامت شخصيت برجسته علمى، همچون استاد اعظم شيخ انصارى در نجف به حوزه علميه نجف رونق فراوان بخشيده بود و مغزها و استعدادها از كشورها و شهرهاى مختلف اسلامى به سوى نجف سرازير شده بودند و شايد آيت‏اللّه آقا سيد محمد خسروشاهى هم به خاطر استفاده از درس شيخ انصارى، حوزه كربلا را ترك گفت و در نجف رحل اقامت افكند. معظم‏له در درس استاد بزرگ شركت نمود و از محضر او بهره‏ها برد و در سايه فكر موّاج و استعداد سرشار و تلاش و كوشش فراوانش چنان به سرعت پيش رفت كه در اوايل اقامتش در نجف به مرحله اجتهاد رسيد و به نوشتن تقريرات درس استاد خود موفق گرديد و سپس به تدريس پرداخت.

مؤلف به فقاهت و أعلميّت استاد اعظم شيخ انصارى اعتقاد كامل داشت و تا شيخ زنده بود محضر وى را مغتنم مى‏شمرد و در اوايل كتاب « مشكاة المصابيح » استاد خود را چنين توصيف مى‏كند: « ... والحبر الافضل البحر الخضّم والطود الاشمّ، قدوة الانام و فريد الايام، نخبة الاعلام و المولى القمقام، حجّةالاسلام و مصباح الضلام، صدرالمحقّقين و بدرالمدقّقين، كاشف أسرار رموزات الدلائل و شمس فقهاء الاواخر و الاوائل، أزهد عبّادالابرار و أعبد زهّادالاخيار، أعلم فقهاء الاعصار و أفقه علماء الامصار، شيخنا الاستاذ و ملاذ العباد، مصطفى المصطفى و مرتضى المرتضى، علم الهداية والتقى، أعنى: جناب الشيخ المرتضى - أدام اللّه توفيقه و مدّ عمره و تأييده - ولا زالت رياض علمه ممطورة و أعلام فضله مرفوعة... ».2 سپس به جريان تأليف خود « مشكاة المصابيح » اشاره كرده مى‏گويد: ثمره‏اى از ثمرات باغ علمش را چيدم و درّهايى از درياى علمش را استخراج نمودم و آنچه هم به ذهن قاصر خودم رسيد بر آن افزودم... و در آن مهمات مسائل اصول را كه در ابواب اصول درج نشده بود، درج كردم و آن را مطابق ترتيب درس استاد تنظيم نمودم نه به ترتيب كتابش، زيرا آن موقع هنوز خود شيخ « تعادل و تراجيح » را ننوشته بود.3

آرى كتاب « مشكاة المصابيح » از جمله آثار علمى آن مرحوم در اصول فقه درباره تعادل و تراجيح است كه به سال 1269 هـ از تأليف آن فارغ شده و در سال 1310 در حال حياتش در 334 صفحه در قطع بزرگ با حاشيه فرزند برومندش آيت‏اللّه سيد احمد خسروشاهى در نجف چاپ شده است.

علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره « مشكاة المصابيح » مى‏نويسد: مشكاة المصابيح در اصول فقه درباره تعادل و تراجيح است و آن را علامه حاج سيد محمدبن على بن ابى الحسن الحسينى خسروشاهى تبريزى (متوفى در حدود 1312) نوشته و عنوان تفصيلى آن « التعادل والتراجيح » مى‏باشد و به سال 1269 از تأليف آن فارغ شده، و در سال 1310 در حال حيات مؤلف در نجف به طبع رسيده است و اين كتاب را براى پسرش آقا سيد احمد مرقوم داشته و تقريض هايى هم بر آن نوشته شده است .4

مرحوم علامه امين در كتاب « أعيان الشيعة » در دو جا از آيت‏اللّه آقا سيد محمد اسم برده و تصريح كرده است كه وى از شاگردان شيخ انصارى بوده و كتاب « مشكاة المصابيح فى التعادل والتراجيح » و رساله‏اى در وضع الفاظ از تأليفات اوست. 5

مؤلف تقريض دو تن از شخصيتهاى بزرگ علمى آن عصر را در آخر كتابش آورده است. از جمله يكى از مؤلفان كه همنام خود مؤلف است و در ميان دوستانش به « ابن داود » معروف بوده، در ضمن تقريضى بر كتاب « مشكاة المصابيح » نوشته است: « ... ولعمرى كتابك لاُصول الأحكام كالعمود للخيام و قد استحسنه أحاسن القوم مادحة ايّاكم فى كل ليلة و يوم استفيت فيه بنخبة العقل عن نقل النقل... »6 « به جانم سوگند كتاب تو در اصول احكام مانند ستون خيمه است و آن را احاسن قوم (شيخ انصارى) نيكو شمرده‏اند... »

در تقريض ديگر كه آن را جناب شيخ مهدى بن شيخ على بن شيخ جعفر مرقوم داشته، پس از حمد و ثنا و درود بر پيامبر اكرم (ص) نوشته است:« ... ولقد سرحت بكر الفكر فى هذا التحقيق الأنيق و أطلقت عنان النظر فى مسرح هذا التدقيق الرشيق الذى سمحت به فكرة جامع المعقول و المنقول و مستنبط الفروع من الأصول قطب دائرة الإجتهاد و الكمال و منبع الفضل و الأفضال، من إليه انتهى فضل علماء زمانه و منه انبعث تحقيقات فضلاء أوانه المرتضع من ثدى التحقيق و المتربّى فى حجر التدقيق، فوجدته بحمداللّه تعالى جامعاً لمحاسن التحقيقات الأنيقة التدقيقات الرشيقة منبئاً عن طول باع مؤلفه... ».

سرانجام نويسنده اين تقريض، مقام علمى مرحوم آيت‏اللّه آقا سيد محمد خسروشاهى را ستوده و كتاب « مشكاة المصابيح » را بهترين كتاب در موضوع خود معرفى كرده است، تا آنجا كه گفته: « فهو الحرى بأن يرسم بالتبر لا بالمداد و الحبر و أن يكتب بالنور على و جنات الحور... »7 و آن سزاور است با آب طلا ترسيم شود نه با مركّب، و با نور روى پرهاى فرشتگان نوشته شود.

مؤلف در آخر كتاب، خود و موقعيت علمى پدرش را اين چنين توصيف مى‏كند: « ... هذا غاية ما قصدنا بيانه. أنا الحقير محمّد بن على أبى الحسن الحسينى الحائرى مولداً، والغروى مسكناً، التبريزى أباً، الشهير بالخسروشاهى جدّاً... و قد وقع الفراغ من تأليف هذاالكتاب الذى عُنيت بجمعه و تهذيبه و تأليفه و ترصيفه... أعنى « مشكاة المصابيح » فى التعادل و التراجيح فى سنة 1269 هـ لقرّتى عينى أحمد و أبى الحسن و ذلك بعد أن أتممت من العمر الثلاثين و دخلت فى عشرالأربعين...»

درباره والد ماجدش مى‏نويسد: « ... ثمّ إنّ المرجوّ من أعزّ الناس علىّ و أكرمهم لدىّ، أعنى جناب الوالد الماجد، جامع المعقول و المنقول، حاوى الفروع و الأصول مشيّد مبانى مسائل الحلال و الحرام ممهّد قواعد الشرائع و الأحكام، معلّم معالم اُصول الحقائق، مفسّر مقاصد رموز الدقائق، زبدة العلماء و المحقّقين، عمدة الفقهاء والمدقّقين، السيّد المعزّى إليه الأعظم - السيّد على الحسينى التبريزى الخسروشاهى - أن يصلح مايجد من الخلل و النقصان والخطأ و النسيان... » 8

چنانكه ملاحظه مى‏فرماييد مرحوم مؤلف، كتاب « مشكاة المصابيح » را براى فرزند و نور چشم خود آقا سيد احمد نوشته و اين زمانى بود كه مؤلف سه دهه (30سال) از عمر خود را سپرى كرده و داخل در دهه چهارم شده بود.

سپس از پدرش درخواست نموده اگر در اين كتاب نقص و عيبى مشاهده نمايد با لطف و بزرگوارى خود اصلاح فرمايد. و اين نهايت خضوع و خشوع او را در مقابل پدر نشان مى‏دهد.

و پس از نوشتن همين كتاب بود كه آوازه شهرت علمى مؤلف در مجامع علمى پيچيد و زبانزد علماو فضلا واقع گرديد و لذا گفته‏اند مقام علمى وى در حوزه، آنچنان بود كه بعد از استادش از مراجع دينى به شمار مى‏رفت و در حوزه درسش جمع كثيرى از فضلا و طلاب شركت مى‏نمودند.9

علامه بزرگوار، شيخ آقا بزرگ تهرانى، در مجلد چاپ نشده « نقباء البشر فى القرن الرابع عشر» در اين زمينه چنين اشاره مى‏نمايد: « السيّد العالم الورع التقىّ الجليل، الحاج سيّد محمّد بن على بن أبى الحسن الحسينى الخسروشاهى التبريزى، من العلماء الأعلام و المراجع العامّة... صاحب التعادل و التراجيح المطبوع، الموسوم بمشكاه المصابيح الذى ألّفه 1269، والرسالة الباقريّة الذى ألّفه 1276 و رسالة فى الحقيقة الشرعيّه، فرغ منها 1268، كلّها طبعت سنة 1310 و عليه تقاريض كثيرة... » 10

مؤلف كتاب « زندگى و شخصيت شيخ انصارى » ضمن برشمردن شاگردان مرحوم شيخ انصارى در رديف 202، درباره مرحوم آيت‏اللّه سيد محمد خسروشاهى اين چنين نوشته است: « فرزند سيد على بن ابوالحسن حسينى خسروشاهى تبريزى از علماى اماميه، زاهد، متّقى، و از شاگردان شيخ بوده و كتاب « مشكاة المصابيح » از تأليفات ايشان مى‏باشد و در تبريز دارفانى را وداع گفته و جنازه‏اش در رواق مطهّر حضرت اميرالمؤمنين به خاك سپرده شد. فرزندش بنام سيد احمد نيز از أجلّه اهل علم و در سفر حج به سال 1326 ه وفات نمود و در بقيع مدفون گرديد » 11

بهرحال: كتاب « مشكاة المصابيح » يكى از غنى‏ترين و مشروحترين كتب اصول، درباره « تعادل و تراجيح » است كه شامل تقريرات درس استاد اعظم شيخ انصارى (قدس سره) و نظريات خود مؤلف، مرحوم آيت‏اللّه سيد محمد خسروشاهى است... و با توجه به اين نكته كه بحث استاد اعظم، شيخ انصارى در اين موضوع، و در كتاب گرانسنگ « رسائل » صفحاتى بيش نيست، ولى اين كتاب در 365 صفحه در قطع بزرگ چاپ شده است، اهميت آن بر اهل علم كاملاً روشن مى‏گردد. اميد آن كه توفيق تجديد چاپ آن نصيب گردد تا اساتيد و فضلاى معاصر از مباحث پرمايه و ارزشمند آن بهره‏مند شوند.

در اينجا اشاره به اين نكته بى‏مناسبت نيست كه به ضميمه كتاب « مشكاة المصابيح » چند رساله علمى در فقه و اصول نيز از همان مؤلف عاليقدر چاپ شده است كه به اجمال به معرفى آنها نيز اقدام مى‏شود كه بى شك از بحر موّاج علوم استاد أعظم، در تأليف و تصنيف آنها استفاده شده است:

ديگر آثار چاپى مؤلف

1- رسالة فى التقية: اين رساله در موضوع « تقيه » است و از آثار فقهى مؤلف مى‏باشد. رساله در 28 صفحه بزرگ به ضميمه كتاب « مشكاة المصابيح » در سال 1310 هـ ق. در نجف چاپ شده است و اين رساله از صفحه 334 با اين مجله آغاز شده: « ثم انّه لمّا كانت مسألة التقيّه من المسائل المهمّة الكثيرة الجدوى و عامّة البلوى و الأخبار فى خصوصها متظافرة بل متواترة... » و تا صفحه 362 ادامه دارد.

2- الرسالة الباقرّية فى المسائل الفقهيّة: اين رساله نيز درباره بعضى مسائل فقهى است و در آخر كتاب « مشكاة المصابيح » در 40 صفحه بزرگ به همراه حواشى فرزند مؤلف با امضاى « ابن المصنّف » (آقا سيد احمد) چاپ شده است.

علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره اين رساله مى‏نويسد: الرسالة الباقرية تأليف سيد محمد بن على بن أبى الحسن الخسروشاهى تبريزى در رابطه با بعضى از مسائل خيارات است و آن را در سال 1276 تأليف كرده.

و در سال 1310 هـ در حال حيات مؤلف به ضميمه « مشكاة المصابيح » در نجف چاپ شده است. مؤلف در اين رساله به نظرات يكى از اساتيد و مشايخ خود - شيخ ميرزا باقر بن احمد، امام جمعه تبريز (متوفى رجب 1286) - در رابطه با بعضى مسائل خيارات اعتراض كرده است... 12 و به همين لحاظ اسم اين رساله را « رساله باقريه » ناميده است.

3- رسالة فى بيان وضع الألفاظ و الحقيقة الشرعيّة: اين رساله در موضوع وعظ الفاظ و حقيقت شرعى است كه مؤلف آن را در سال 1268 - ه.ق. تأليف كرده و در سال 1310 در آخر كتاب « مشكاة المصابيح » در نجف چاپ شده است و اين رساله از صفحه 40 آغاز تا صفحه 157 ادامه دارد.13 بنابراين كتاب « مشكاة المصابيح » كه به ضميمه سه رساله ديگر در يك مجموعه چاپ شده است، بالغ بر 420 صفحه مى‏باشد همه اين كتاب به خط: محمد خيابانى است. مؤلف كتابهاى خطى ديگرى هم داشته كه ظاهراً همه آنها از بين رفته است.14 مرحوم آيت‏اللّه سيد محمد مدت كوتاهى پس از طبع اين كتاب وفات كرد.

وى در اواخر عمر، به زادگاه نياكانش، تبريز مراجعت نمود و در همان شهر دعوت حق را لبيك گفت و جنازه‏اش را فرزند برومندش آيت‏اللّه آقا سيد احمد به نجف اشرف انتقال داد و در حرم مطهّر مولاى متقيان على (ع) به خاك سپرده شد.15 - نوّر اللّه مضجعه بأنوار رحمته -

خاندان مؤلف