به نظر من از جهات عديده‌اي، منهاي زمان و مکان، مي‌توان ‏همگوني‌ها و شباهت‌هايي بين اين دو شخصيت و دو مصلح ‏بزرگ مشاهده کرد؛ هر دو سيد متولد ايران هر دو تحصيل‌کرده ‏در حوزة علمية ايران و نجف. هر دو مجتهد و آشنا با مباني علوم ‏اسلامي. هر دو آشنا با علوم روز و زبان‌هاي مختلف، هر دو در سير ‏و سفر دائم در راه هدف، هر دو فکر رهاندن مردم عقب‌‌ماندة شرق، ‏اعم از مسلمان و غيرمسلمان، از يوغ قدرت‌هاي ظالم، هر دو در ‏انديشة مبارزه با استعمار خارجي و استبداد داخلي، هر دو در فکر ‏طرد خرافات و روشن ساختن اذهان و انديشه‌ها و پيرايش ‏بينش‌هاي عوام و خاص! هر دو در ارتباط با حکومت‌ها و دولت‌ها ‏براي اصلاح آنها و جوامع انساني تحت حکومت آنها. هر دو هوادار ‏گفتگو و قول لَينّ در مقابل حاکمان و رؤساي دولت‌ها. هر دو اهل ‏قلم و کتابت و تأليف و تدريس. هر دو اهل خطابه و سخنراني در ‏هر مکاني، هر دو در ارتباط با علما و انديشمندان و روشنفکران بلاد ‏ديگر عصر خود. هر دو داراي تسامح در قبال صاحبان انديشه‌هاي ‏گوناگون. هر دو آمادة همکاري با صاحبان اديان ابراهيمي در راه ‏خير و صلاح بشر. هر دو نترس و شجاع. هر دو بي‌اعتنا به اموال و ‏زخارف دنيا.

 

هر دو کوشا و پويا در احياء انديشه‌‌هاي ديني. ‏هر دو مجاهد في سبيل‌الله و هر دو آمادة نبرد و رزم مسلحانه در ‏صورت اقتضا و ضرورت. و به عنوان آخرين راه حل، در صورت ‏شکست نهايي، طرق و راه‌هاي مبارزاتي ديگر. و سرانجام شهادت ‏و غيبت مظلومانة هر دو؛ يکي به دست سلطان عثماني و ديگري ‏به وسيلة سلطان ليبيايي. اين فهرست که عرض کردم بخشي از ‏وجوه تشابه بين اين دو سيد بزرگوار است. بازگشايي و بررسي ‏علمي و مقايسه‌اي اين همگوني‌ها و شمردن وجوه تشابه ديگر ‏به نظرم نيازمند فرصت بيشتر است، که متأسفانه نداريم. تنها ‏يک نکته را در اين جا ذکر مي‌کنم که نکتة بسيار مهمي است، و ‏آن اينکه علاوه بر وجوه تشابه بسيار، تفاوت و روش‌هايي هم ‏ميان اين دو مصلح بزرگ وجود داشت. مرحوم سيد جمال‌الدين ‏اسدآبادي در آخرين نامه‌اي که از زندان سلطان عبدالحميد به ‏دوستان ايراني خود نوشته است، اظهار تأسف مي‌کند که بذر آثار ‏فکري و انديشه‌هاي اسلامي خود را به جاي زمين‌هاي حاصلخيز ‏توده‌ها و مردم، در شوره‌زارهاي شاهان و فرمانروايان کاشته، که به ‏نتيجة مطلوب نرسيده است.

 

 اما امام موسي صدر ضمن استفاده از ‏همة طرق و وسايلي که مرحوم سيد جمال‌الدين استفاده مي‌کرد، ‏يعني سخنراني، نوشتن، مقاله، روزنامه، سينما، کنفرانس و ارتباط با ‏شخصيت‌ها و روشنفکران و حاکمان و شاهان و حتي شخصيت‌‏هاي مخالف از لحاظ فکري و تماس با سفراي کشورهاي مختلف و ‏شخصيت‌هاي سياسي کشورهاي مختلف، همزمان با اين اقداماتي ‏که انجام مي‌داد، در راه تحقق اهداف اسلامي و جهاني خود به نشر ‏انديشه در ميان مردم و کاشتن بذر بيداري و حرکت در لبنان ‏يک ويژگي برتري داشت و آن تشکيل بخشي خاص به عنوان ‏بازوي نظامي و مسلح اين حرکت و نهضت خود بود، و در واقع ‏بستر پيدايش حرکت‌هاي مسلحانة جهادي در لبنان و بقية جهان ‏عرب، به اعتقاد من همين بخش از حرکت امام موسي صدر بود. ‏اين امر يعني توجه به پايگاه اصلي و بدنة هر حرکت که توده‌‏هاي مردم‌اند، نه روشنفکران و طبقة مرفه در برنامة اصلي کار امام ‏موسي صدر قرار داشت. اين توجه عميق امام موسي صدر، نشان ‏مي‌دهد که آن اشتباه عمده‌اي که از اين روش‌ها و نيروها استفاده ‏کرد، که هنوز آثار آن باقي است و دوستاني که لبنان رفته‌اند، به طور ‏عيني شاهد آثار آن هستند.‏

اگر ما بخواهيم به بررسي وجوه تشابه امام موسي صدر و ‏عملکردهاي اسلامي ـ تربيتي ـ سياسي شخصيت‌هايي چون ‏شيخ محمد عبده و يا عبدالرحمن کواکبي و ابوالاعلا مودودي و ‏ديگران (هر کدام در منطقه خودشان) بپردازيم. به نظرم بايد ‏همايش مستقلي داشته باشيم. به همين دليل وارد اين مقوله ‏نمي‌شويم و در اين فرصت کوتاه به نقل چند خاطره از ايشان ‏مي‌پردازيم و سپس به دو نکتة ضروري و مهم اشاره مي‌کنم.‏

هنگامي که بنده نوجواني بيش نبودم، براي تحصيل به قم آمدم ‏و از همان سال در «جريان روشنفکري حوزه» قرار گرفتم و از آغاز ‏انتشار مجلة مکتب اسلام در کنار ايشان و ديگر استادان محترم، ‏آيات بزرگوار ناصر مکارم شيرازي، شيخ جعفر سبحاني، حسين ‏نوري همداني و... به همکاري پرداختم. چون آن دوران رسم نبود که ‏هم استادان در يک مجله مقاله بنويسند و هم شاگردانشان، لذا ‏دوستان بزرگوار «هيئت فرعي» براي ما، عميد زنجاني، محمد ‏مجتهد شبستري، علي حجّتي کرماني، زين‌العابدين قرباني، رضا ‏گلسرخي، حسين حقاني و اينجانب، تشکيل دادند. الحمدالله ‏ديگر اين چيزها نيست. البته اين اصلي و فرعي و طبقه‌بندي به ‏هيچ وجه براي امام موسي صدر مطرح نبود و من يادم هست که ‏در چاپخانة حکمت که در طبقة دوم تيمچة معروف بازار بود، گاهي ‏من براي غلط‌گيري مقالات مجله به آنجا مي‌رفتم. ساعت 3 يا 4 ‏بعدازظهر، در آن هواي گرم قم امام موسي صدر، خود، به آنجا مي‌‏آمدند تا مقالات را شخصاً بررسي کنند، تا سرمقاله يا مقالات ‏ديگرشان غلط که با امضاي مستعار «مصدر» مي‌نوشتند، غلط ‏نداشته باشد.‏

 

 

در يکي از سفرهايي که به لبنان داشتم، در بيروت به منطقة ‏حازميه و محل مجلس اعلاي شيعيان رفته بودم. صبح زود و ‏بدون تعيين وقت قبلي خواستم خدمت ايشان برسم. ايشان با ‏کمال لطف و محبت از طبقة دوم که محل سکونتشان بود، به قسمت ‏ملاقات‌هاي خصوصي تشريف آوردند و بعد از پذيرايي کوتاهي ‏گفتند: بعدازظهر در صيدا ميهمان هستيم. اگر جنابعالي هم ‏تشريف بياوريد، خيلي خوب خواهد بود؟! البته من هم با ‏کمال اشتياق پذيرفتم، به ويژه اينکه مي‌دانستم روز بعد در صور ‏مردم لبنان و گروههاي مختلف براي دفاع از فلسطيني‌ها ميتينگي ‏ترتيب مي‌دهند و مصطفي چمران هم آنجاست. ايشان به من ‏گفتند: امشب به صيدا مي‌رويم و ميهمان يک خانوادة شيعه ‏هستيم، که با توجه به گسترش سلطة فرهنگ استعمار فرانسه از ‏لحاظ حجاب آن طور نيستند که شما مي‌خواهيد. اگر برايتان ‏اشکال دارد، نياييد و اگر تحمل مي‌کنيد که يک خانوادة شيعة ‏بي‌حجاب پيش شما باشند، بياييد. من گفتم: هر جا که شما ‏تشريف مي بريد، من هم مي آيم. البته ايشان گفتند که اينها در ‏واقع هم جديدالاسلام هستند و هم جديدالتشيع. چون قبل از ‏اين نه چيزي از اسلام مي‌دانستند و نه چيزي از تشيع. عصر ‏همراه ايشان به صيدا رفتيم.

 

خانم‌هاي مسن‌تر يک روسري ‏سرشان داشتند. ولي کوچک‌ترها به هيچ وجه حجاب نداشتند و امام ‏موسي صدر با معرفي بنده که ايشان از علماي جوان قم هستند، در ‏واقع مي‌خواست آنان را به اين وسيله تشويق کند تا بلکه پوشش ‏مختصري داشته باشند... اما خبري نشد! البته قبل از سر زدن به صيدا ‏ايشان در دانشکدة ادبيات دانشگاه بيروت سخنراني ‏داشتند. باز هم ايشان فرمودند که مي‌آييد يا نه؟ عده‌اي از آنان ‏مسيحي و بي‌حجابند. خوب ما هم گفتيم اهل کتاب که اشکالي ‏ندارد. ما مي‌آييم و از سخنراني شما استفاده مي‌کنيم. وقتي به ‏دانشکدة ادبيات رفتيم. در تالار سخنراني، نزديک به 2000 نفر از ‏خانم‌ها و دختران بي‌حجاب و آرايش کرده حضور داشتند، که امام ‏موسي صدر رفتند و برايشان سخنراني کردند. چون عکس‌برداري و ‏فيلمبرداري مي‌شد، من ترجيح دادم گوشه‌اي پنهان شوم که مبادا ‏آن عکس‌ها به تهران و قم برسد، و بعضي‌ها بگويند: آقا شما آنجا ‏چه کار مي‌کرديد؟!‏

مانند همين وضع را من در همايش‌هاي انديشة اسلامي در ‏الجزاير هم ديده بودم. من تا آن وقت چهار بار به الجزاير رفته ‏بودم و تحقيقاً 80% دختراني که در برنامه‌هاي همايش آنجا ‏شرکت مي‌کردند بي‌حجاب بودند. امام موسي در آنجا هم که هشتاد ‏درصدشان بي حجاب بودند، سخنراني مي‌کرد. جلسات ديگري نيز ‏برايشان مي‌گذاشتند. شب ها مي‌رفتند و سخنراني مي کردند. روزي ‏من به ايشان گفتم که آقا شما چرا در اين جلسات شرکت مي‌‏کنيد؟ اينها که ديگر مسيحي نيستند! ايشان گفتند: پس آقاي ‏خسروشاهي اگر ما براي اينها صحبت نکنيم، چه کسي صحبت ‏کند؟ مبشرين غرب! خوب ما بايد به اينها بگوييم که اسلام و ‏حجاب چيست. اگر ما به علت ظاهرشان نگوييم، و در جلسات ‏آنان شرکت نکنيم، براي هميشه بي‌حجاب خواهند ماند و ‏اولادشان هم بي‌حجاب خواهند شد.‏

البته من بعد از انقلاب هم به الجزاير رفتم، تحقيقاً موضوع ‏عکس شده بود. بر اثر حرکت‌هاي اسلامي در الجزاير و آثار انقلاب ‏اسلامي ايران تحقيقاً هشتاد درصد دخترها با حجاب بودند. و حتي ‏جوان‌هاي دانشجو هم عمامه‌هاي سياه سرشان بود. که من خيال ‏کردم از قبايل الجزاير هستند. اما وقتي از آنان سؤال کردم گفتند: ‏‏«نحن الخمينيون.» چون عمامة امام سياه بود، آنان هم عمامة ‏سياه بسته بودند. در واقع انقلاب اسلامي تا اين حد بر جوانهاي ‏دختر و پسر تأثير گذاشته بود.‏