درباره زندگی و چگونگی فعالیت‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و آثار و تألیفات علمی وی، مقاله‌ها، رساله‌ها و كتاب‌هائی از سوی عده‌ای از فضلا و پژوهشگران نوشته شده و منتشر گشته است كه از آن جمله‌اند: دكتر محمدباقر احمد الهادلی مؤلف كتاب «هبة‌الدین الشهرستانی آثاره الفكریه و مواقفه السیاسیة» و دكتر اسماعیل طه الجابری صاحب كتاب «هبه‌الدین الشهرستانی و منهجه فی‌الاصلاح والتجدید و كتابه التاریخ» و استاد سیدعبدالستار الحسینی كه اخیراً كتابی تحت عنوان «السید هبه الدین الحسینی الشهرستانی فی حیاته و نشاطه العلمی و الاجتماعی» تألیف نموده‌اند كه به همت مؤسسه «تراث الشیعه» در قم منتشر شده است.
من در این فرصت كوتاه قصد ورود به شرح همه ابعاد و مسائل زندگی علامه شهرستانی در زمینه‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و غیره را ندارم؛ ولی قبل از پرداختن به موضوع اصلی كه معرفی كتاب «الهیئه و الاسلام» و ترجمه‌های متعدد آن و همچنین اشاره به آخرین اكتشافات بشری در زمینه علم‌الفلك یا گیتاشناسی است، بی مناسبت نمی‌دانم كه به یكی دو بُعد چندان شناخته نشده در زندگی علامه شهرستانی، اشاره‌ای بكنم: یكی از این دو بعد كه قابل بررسی و تحقیق است، مسئله دیدگاه «تقریبی» علامه شهرستانی است كه باتوجه به ضرورت‌های زمان، از یك قرن پیش به آن پرداخته است:
در میدان تقریب بین مذاهب اسلامی
در واقع مرحوم علامه شهرستانی از پیشقراولان اندیشه تقریب بین مذاهب اسلامی بود. او علاوه بر همكاری با «دارالتقریب بین‌المذاهب الاسلامیه» قاهره و نوشتن مقالاتی در مجله «رساله الاسلام»، روابط صمیمانه و دوستانه‌ای با بسیاری از علمای اهل سنت در بلاد عربی داشت و مكاتباتشان با آنها، نشان‌دهنده روشن‌بینی و دوراندیشی علامه شهرستانی در ضرورت همكاری و تعاون بین علمای اسلامی است.
بخشی از مكاتبات علامه شهرستانی با شخصیت‌های برجسته و علمای مذاهب و اندیشمندان و مستشرقان و دگراندیشان در كتاب «هبة‌الدین الشهرستانی منهجه فی‌الاصلاح والتجدید و كتابه التاریخ» چاپ بغداد، دارالشئون الثقافیه به سال 1429 هجری، نقل شده كه در بخش اسناد كتابخانه عمومی علامه شهرستانی در صحن كاظمین ـ مكتبة‌الجوادین العامه ـ نگهداری می‌شود و همچنین متن نامه‌های شخصیت‌هایی چون شیخ طنطاوی جوهر (از الازهر) و شیخ محمد مصطفی المراغی (مفسر معروف و امام جماعت مسجد بزرگ الازهر) و استاد امام یحیی (رهبر زیدیه در یمن) ناجی السویدی، زكی صفوت، عباس محمود العقاد (از مصر) محمد شكری الآلوسی از علمای معروف عراق و دعوت وی برای دیدار رفع سوء‌تفاهم‌ها: با شیخ محمدرشید رضا (صاحب تفسیرالمنار) و دیگران... در همان مركز موجود است كه امید می‌رود پس از تشكیل نخستین كنفرانس علمی بزرگداشت علامه شهرستانی، همراه مجموعه كامل آثار ایشان، چاپ و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد.
روش اصولی علامه شهرستانی در راستای اهداف تقریب بین مذاهب اسلامی، علاوه بر نوشتن و نشر مقالاتی در مجله «رسالة‌الاسلام» چاپ قاهره و نشریات اسلامی دیگر، در بلاد عربی و ایران، تألیف و نشر كتاب‌ها و رساله‌هایی بود كه در ریشه‌زدایی از مبانی فكری فتنه‌ها و ایجاد اختلاف‌ها در بین علما و یا پیروان مذاهب اسلامی نقش اساسی داشته است و در واقع محتوای معتدل این آثار عوامل و انگیزه‌‌های اختلاف بین شیعه و اهل سنت را از میان برمی‌داشت؛ و مراجعه به فهرست رساله‌ها و مقالات منتشرشده علامه شهرستانی، در این زمینه به‌خوبی نشان می‌دهد كه او در راستای برقراری روابط حسنه استوار با برادران اهل سنت، از طریق رفع شبهات و دفع اتهامات، كوشا و پویا بوده است.
به‌عنوان نمونه می‌توان اشاره كرد كه علامه شهرستانی با توجه به مسائل خلافی مانند بحث خلافت و مسئله حلول و اتحاد و موضوع تحریف قرآن، و مسئله نماز جمعه و یا نقل جنائز و غلو در مورد اهل بیت علیهم‌السلام و یا شبیه‌سازی در مراسم عزاداری‌های حسینی و امثال اینها، مقالات و رساله‌های زیر را یك قرن پیش تألیف و منتشر ساخته است: توحید اهل‌التوحید، تنزیه‌التنزیل او تنزیه‌المصحف الشریف من‌النقص والنسخ والتحریف، الخلاف فی‌الخلافة، وجوب صلوه الجمعة، خیر جواب فی‌الرد علی فصل الخطاب، فتح‌الباری فی جواز تقبیل الآیدی والاعتاب، الغالیه فی رد المغالیه، شبهات وحلول، تحریم نقل الجنائز، اجتهاد الصحابه حول المتعه، التنّبه فی تحریم التشبه و... علاوه بر اینها، در میان مجموعه 350 اثر و رساله‌ای كه از علامه شهرستانی باقی مانده است، شاید دهها اثر دیگر، در مورد شبهات و رفع اشكالات و توضیح نظریات شیعه است كه این اقدام، در واقع راهگشای علمی و منطقی در مسیر تقریب بین مذاهب اسلامی است.
به نوشته دكتر اسماعیل طه الجابری، علامه شهرستانی در همین راستا در یكی از مجلدات مجموعه سیزده‌گانه «الدلائل والمسائل»، بحثی را تحت عنوان فضل الشیخین مطرح ساخته و در آن به بررسی مقام و موقعیت دو خلیفه نخست در تاریخ اسلام پرداخته و نقش آنها را در پیشرفت سریع اسلام و تأسیس دولت عربی ـ اسلامی، پس از رحلت پیامبر اكرم (ص) روشن ساخته و به زندگی ساده آنان اشاره نموده و چگونگی همكاری مشورتی امام علی علیه‌السلام را در این دوران تبیین نموده است. (رجوع كنید به كتاب: «هبة‌الدین الشهرستانی، منهجه فی الاصلاح و التجدید و كتابة‌التاریخ» تألیف دكتر اسماعیل طه الجابری، چاپ وزاره الثقافه بغداد، 2008 م، ص 225). دومین بعد كمتر شناخته شده زندگی علامه شهرستانی شركت او در جهاد مقدس بر ضد اشغالگران خارجی، همزمان با نهضت و قیام علماء عراق است كه به «انقلاب بیستم» (ثوره العشرین) معروف است.
در میدان جهاد
علامه شهرستانی در سا‌ل‌های 1914 و 1915 م در قیام علما و مردم عراق علیه نیروهای اشغالگر انگلیسی یكی از رهبران اصلی جهاد و در نبرد «الشعیبه» بود و فرماندهی نیروهای مسلح مردمی، علیه اشغالگران را به‌عهده داشت. بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها و فتواهای علامه شهرستانی در دعوت عموم مردم به ادامه جهاد برای بیرون راندن همه نیروهای دشمن، نقش بسیار تأثیرگذاری داشته و ارتباط و همكاری او با عشائر عراقی ـ اعم از سنی و شیعه ـ برای نبرد مشترك علیه دشمن مشترك، در اسناد باقی مانده از آن دوران نشان‌دهنده اهمیت و ارزش موضع جهادگرانه علامه شهرستانی است.
ترجمه خلاصۀ یكی از فتاوی جهادیه ایشان برای دفاع از بصره كه در آن به احكام شرعی دفاع نیز اشاره شده و با عنوان: «سیوف‌الدین و شیوخ‌العشائر والابطال المحترمین حفظ‌الله بكم ثغورالمسلمین» منتشر گشته، چنین است:«بسم‌الله الرحمن الرحیم/ همه شما از گرفتاری‌‌هایی كه برای مردم عراق و ایران، به علت غفلت‌ها در قبال دفاع از هجوم كفار بر سرزمین‌های ما وارد شده، آگاه هستید. در این میان وظیفه الهی شما آن‌‌است كه پیر و جوان، مرد و زن برای دفاع از میهن در برابر كفار قیام كنید و به وعده‌های فریبنده و دروغ دشمن توجه ننمائید و به‌طور متحد علیه كفار جهاد كنید و اگر كسی توان جسمانی ندارد، با مال و سلاح مجاهدان را یاری دهد كه همان پاداش مجاهد را عندالله دارد. برادران! فرصت را از دست ندهید. در این نبرد یكی از دو نیكی در انتظار ماست: پیروزی یا شهادت.
مسلمانان! مانند شیران خشمگین به پا خیزید و همه نیروهای مسلمان باید متحد شوند كه دستور قرآن است و بدین‌وسیله، كفار را از میهن پاك خود بیرون كنید كه بی‌تردید در نزد خداوند و رسول اكرم و ائمه اطهار سلام‌الله علیهم، سربلند و با افتخار خواهید بود. نجف اشرف. خادم الشرع المبین السید الشهرستانی هبه‌الدین». علاوه بر دهها اعلامیه و نامه و پیام، در یك تلگراف به فرمانده كل نیروهای عثمانی كه در عراق علیه نیروهای انگلیسی می‌جنگیدند، با امضای علمای معروف در مورد سلاحهای موجود در نجف، می‌فرستد كه متن آن چنین است:«بسمه تعالی ـ عالیجناب فرمانده كل، مؤید باشد.
تلگراف شما رسید. از اخبار انضباط و پیروزی سربازهای اسلامی مسرور شدیم. به نام اسلام از كوشش‌های اسلامی و همت شما تشكر می‌كنیم و از خداوند برای خود و شما پیروزی بر كفار را خواستاریم در مورد تجهیزات نجفی‌ها پرسیده بودید در حضور فرماندار، موضوع روشن است. تفصیل را از او بخواهید، به شما اطلاع خواهد داد. شیخ‌الشریعه، مصطفی كاشانی، كلیددار روضه حیدری، بحرالعلوم زاده محمدعلی، جواد صاحب جواهر، مهدی الخراسانی، هبة‌الدین الشهرستانی، عبدالكریم الجزائری، آیت‌الله زاده الرشتی اسحاق.» آیت‌الله علامه شهرستانی كه خود شخصاً همراه مجاهدان در جنگ با اشغالگران انگلیسی شركت داشت، طی یادداشت‌هائی اسرار نبرد شعیبه را توضیح می‌دهد كه خوشبختانه این یادداشت تحت عنوان «معركه الشعیبة» در سال 1429ق/ 2008 م از طرف «دارالضیاء» در نجف اشرف به چاپ رسیده است.
در جنگ معروف «ثوره العشرین» كه به رهبری مراجع عظام نجف و علمای كربلا و كاظمین علیه اشغالگران انگلیسی آغاز شد، علامه شهرستانی اسامی بعضی از آنها را كه در سطح مرجعیت و اجتهاد قطعی بودند، چنین ذكر كرده است: شیخ فتح‌الله اصفهانی، شیخ محمدحسین آل كاشف الغطاء، سیدمحمدكاظم طباطبائی، شیخ محمدرضا شیرازی، میرزامهدی خراسانی، سیدابوالقاسم كاشانی، شیخ محمدجواد جواهری، سیدمحمد سعیدحبوبی، شیخ عبدالكریم جزائری، شیخ اسحاق رشتی، شیخ جعفر كاظمی، شیخ عبدالرزاق الحلو... البته علامه شهرستانی در كتاب «معركه الشعیبة» اسرار و اسناد بسیاری در توضیح نبرد در این منطقه را نقل كرده است.
آثار فكری و علمی
در مورد بعد برجسته زندگی علامه شهرستانی كه همان بعد فكری ـ علمی و تألیف و نشر كتاب‌ها و آثار بی‌شمار است، همانطور كه اشاره كردم، پژوهشگران عرب معاصر تحلیل‌ها و بررسی‌ها و كتاب‌هایی نوشته‌اند و انتشار یافته است و من در اینجا فقط به نكته‌ای كه مرحوم علامه آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی در «دائره المعارف» ارزشمند خود ـ «نقباء البشر» ـ آورده است، اشاره می‌كنم.
علامه آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «شهرستانی آثار پربهای بسیاری دارد. او درباره بسیاری از علوم اسلامی و در زمینه‌های مختلف، آثاری به نظم و نثر، از خود به‌یادگار گذاشته است...» علامه تهرانی در موسوعه پرارج دیگر خود «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به نقل از فهرستی كه خود علامه شهرستانی برای وی فرستاده است، اسامی دهها كتاب و رساله و بحث علمی ـ تاریخی، فرهنگی را ذكر نموده است كه بخشی از آنها به زبان عربی منتشر شده و تعدادی از آنها به زبانهای مختلف، از جمله: فارسی، انگلیسی، هندی، اردو و تركی و غیره ترجمه و انتشار یافته است. از جمله كتاب‌هایی كه به زبان فارسی ترجمه گشته و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است،كتاب‌ها و رساله‌های زیر است: «معجزه‌‌های جاودان»، «معارف»، «نهضت حسین (ع)»، «وجوب نماز جمعه»، «ذوالقرنین و سد یأجوج و مأجوج»، «نهج‌البلاغه چیست»، «اسلام وهیئت»، و ... رساله‌های دیگر.
بعضی از كتاب‌های فوق را چند نفر ترجمه و منتشر ساخته‌اند؛مثلاً كتاب‌المعارف را نخست مرحوم مهدی حاج سراج انصاری از شاگردان برجسته علامه شهرستانی ترجمه نمود و سپس آقای غلامرضا خلیقی به برگردان آن پرداخت كه در قم چاپ شد و «ماهونهج‌البلاغه» را نخست شیخ ضیا‌ءالدین در عراق ترجمه نمود و بعدها مرحوم سید عیسی اهری در قم... و همچنین كتاب «الهئیه و الاسلام» را چند نفر ترجمه كردهاند كه در عراق و ایران انتشار یافته است. اجازه می‌خواهم كه نخست به اهمیت این كتاب در یك قرن پیش، اشاره كنم. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در كتاب معروف الذریعه، درباره این كتاب می‌نویسد: «سید هبه‌الدین در این كتاب خود به استخراج مبانی هیئت جدید از ظواهر قرآن و حدیث اقدام نموده و در سال 1327 هـ تالیف آن را به پایان رسانید و در 1328 هـ به چاپ رسید و به علت نیاز زمان، به سرعت مورد استقبال و توجه قرار گرفت. علامه شهرستانی در این كتاب نخست مسائل فلكی را از دیدگاه دانشمندان پیشین و سپس از نظر هیئت بطلمیوسی و سرانجام از منظر علم هیئت جدید مورد بحث قرار داده و دیدگاه اسلام را،با استفاده از كتاب و سنت ـ قرآن و حدیث ـ بیان داشته است.»
در واقع می‌توان گفت كه نام سید هب?الدین شهرستانی با نام كتاب «اسلام و هیئت»قرین شده و هنگامی كه اسم هب?الدین شهرستانی را می‌آوریم،به طور طبیعی نام كتاب اسلام و هیئت به ذهن تبادر می‌كند كه در آن،همانطور كه علامه تهرانی اشاره نموده است در ارائه توافق علم جدید با استدلال به آیات و احادیث در مسئله گیتاشناسی و دلالت اكتشافات علمی جدید در مسئله اسرار جهان هستی و كائنات آسمانی، موفق بوده است. این كتاب به محض انتشار،در سراسر جهان اسلام با استقبال عمیق و گسترده‌ای روبرو گردید و دفتر علامه شهرستانی دهها نامه و شعر و تقریظ درباره اهمیت این كتاب،از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان،شرقی و غربی،عرب و عجم،دریافت نمود. جلد اول این كتاب در سال 1328 هـ (یك صدو پنج سال قبل) در چاپخانه «الآداب» بغداد به طبع رسید كه در روی جلد آن،شعری در ماده تاریخ چاپ كتاب از استاد «محمد السماوی» آمده است كه می‌گوید:
كه مصرع آخر با محاسبه حروف ابجد،مساوی با سال تالیف كتاب، 1327ق است. این كتاب چندین بار و به قلم شخصیت‌های معروفی چون:محمدباقر میرزا خسروی ـ فرماندار غرب ایران ـ (در سال 1329ق)، استاد دكتر محمود شهابی (در سال 1340ق) و استاد اسماعیل فردوس فراهانی (در سال 1356ق) به فارسی ترجمه شده و بعضی از آن ترجمه‌ها در همان شصت ـ هفتاد سال پیش، چاپ و منتشر شده‌اند؛ اما ترجمه جدیدی كه اخیراً صورت گرفته و حداقل اضافاتی به مقدار نصف مجموع مطالب چاپ اول را دارد،از روی آخرین متن عربی كتاب به عمل آمده و دهها پاورقی مبسوط و مشروح در توضیح مطالب مؤلف محترم و با توجه به آخرین اكتشافات علمی در زمینه نجوم و آسمان‌شناسی، همراه عكس‌های جدیدی توسط ما به آن افزوده شده، که در مجموع، ترجمه و اصل كتاب به كلی متفاوت از ترجمه‌ها و چاپ‌های پیشین شده و شكل كامل‌تر و جدید‌تری به خود گرفته است.
البته این كتاب كه در زمان خود،یكی از مهمترین كتاب‌ها محسوب می‌شد ـ امروزه باید به عنوان عرضه «بخشی از تاریخ علم هیئت» از دیدگاه یك عالم بزرگوار اسلامی، به علاقه‌مندان علم هیئت محسوب گردد. مراجعه به پاورقی‌ها و توضیحات ما در بعضی از مسائل مطرح شده در كتاب و دقت در چگونگی و شگفت‌انگیز بودن این اطلاعات و داده‌های جدید، به خوبی روشن می‌سازد كه در عصر ما، برای بررسی علم هیئت از دیدگاه اسلام،تألیف كتاب جدیدی، با همكاری دانشمندان علوم اسلامی و پژوهشگران دانش‌های گونه‌گون، لازم و ضروری است ... و آنچه ما در این ترجمه تقدیم می‌كنیم، فقط نشان‌دهنده گوشه‌ای از تاریخ قدیمی و اطلاعات پیشین مربوط به این علم، و دیدگاه‌های خاص یك عالم صاحب‌نظر، در یك قرن پیش است و بس!
البته ترجمه جدید این كتاب و نشر آن ـ برای ششمین بار ـ هرگز به این معنا نیست كه مترجم در همه مسائل مطرح شده، با مؤلف محترم همفكر است و یا همه آرا و نظریات وی را، به طور مطلق می‌پذیرد، بلكه هدف، تشویق «طلاب حوزههای علمیه» به بحث و فحص در علم نجوم و هیئت با استناد به آخرین كشفیات درباره پدیده‌های عظیم و عجیب آسمانی است. كه متأسفانه گویا برخلاف حوزههای علمیه پیشین، در عصر ما توجه خاصی به آن مبذول نمی‌شود و حداقل جزء برنامه‌‌های رسمی درسی نیست. به نظر من اگر در روایات ما آمده است كه خداوند را «هزار هزار عالم و هزار هزار آدم» ـ غیر از «آدم»ما بوده است ـ باید با استناد به همین روایات،در كشف چگونگی این هزار هزارآدم و عالم كوشید. بی‌تردید نسل‌های آینده هم تحقیقات كنونی دانشمندان جهان را به مثابه «گوشه‌ای از تاریخ علم هیئت»خواهند پذیرفت، و آگاهی‌های آنها،بسیار فراتر از آن خواهد بود كه ما اكنون می‌‌توانیم آن را تصور كنیم!
در اینجا برای پی بردن به عظمت جهان هستی، كرات آسمانی و كهكشان‌ها و .... یك اشاره اجمالی با داده های علمی جدید، بی‌تناسب نخواهد بود: علم امروز می‌گوید جهان هستی در نتیجه یك انفجار بزرگ پدید گشت و «ماده»از آن به وجود آمد؛ ولی این پرسش مطرح می‌شود: ماده‌‌ای كه به وجود آمد و پخش گردید، آیا در «زمان» و «مكان»، هستی یافت؟ و پاسخ مثبت می‌دهند كه در زمان و مكان پدیدار گشت! انیشتین در اینجا «بعد چهارم» را كه «زمان» باشد،مطرح می‌كند. دانشمندان می‌گویند انسان وقتی به آسمان نگاه می‌كند، با چشم غیر مسلح میتواند سه هزار ستاره را ببیند كه به دور خورشید می‌چرخند و مانند خورشید و ماه قابل رؤیت هستند. پیشینیان از این كوكب‌ها به هراس افتادند و آنان را «خدایان» نامیدند! و به پرستش آنها پرداختند تا اینكه پیامبران آمدند و آنان را به راه راست رهنمون شدند.
دانشمندان عمر جهان هستی را سیزده میلیارد سال می‌دانند كه از انبوه توده‌های ستارگان بزرگ تشكیل شده است و صدها هزار میلیون خورشید و ماه در آن وجود دارد؛ ولی عقل این فرضیه را نمی‌تواند بپذیرد؛ چرا كه اگر برای هر ستاره‌ای اسم خاصی بگذاریم،چه مقدار دقت لازم خواهد بود كه نام ستارگان این كهكشان‌ها را بشماریم؟: دو هزار سال تمام برای شمارش نام آنان وقت لازم خواهیم داشت: و از اینجا اهمیتی كه قرآن به عظمت آنها داده روشن می‌شود:«فلا اقسم بمواقع النجوم. و انه لقسم لو تعلمون عظیم». فاصله بین این ستارگان بزرگ و كهكشان‌ها بسیار زیاد است. تندروترین موشكی كه انسان تاكنون توانسته است بسازد و به فضا بفرستد، میتواند بیست كیلومتر در ثانیه حركت كند. و با توجه به فاصله كهكشان‌ها با زمین، هر موشكی كه بخواهیم به سوی آنها پرتاب كنیم ـ منهای خورشید ـ صد هزار سال زمان لازم خواهیم داشت تا به مقصد برسد!
نزدیك‌ترین كهكشان، دارای صد هزار میلیون خورشید یعنی یك صد میلیون مجموعه شمسی است. و خورشید ما كه مستقرو ثابت است، اگر حرارتش بیشتر شود، كره زمین با فاجعه‌‌ای روبه‌رو خواهد شد. در كهشكان «عقرب» ستاره یا خورشیدی وجود دارد كه 27 میلیون بار، بزرگتر از خورشید ماست! هر نور كم سویی هم كه ما در آسمان می‌بینیم،پرتوی از یك جهان است و دانشمندان مدعی هستند كه در جهان هستی بزرگ،هزار هزار میلیون كهكشان وجود دارد پس جایگاه كره ما و انسان‌ها در قبال این جهان هستی چه میتواند باشد؟(أانتم أشد خلقا أم السماء بناها). پس نباید اصولاً فكر كنیم كه كره زمین، حجم قابل اعتنایی در برابر كرات، ستاره‌ها،خورشید‌ها و كهكشان‌ها دارد! نور با سرعت 300 هزار كیلومتر در ثانیه در حركت است،یعنی نور هفت بار و نیم در هر ثانیه به دور كره زمین می‌چرخد! یعنی نوری كه امروز ما در آسمان رؤیت می‌كنیم، در واقع قبل از یك میلیون سال نوری، از آن ستاره یا خورشید ساطع شده تا به ما رسیده است! خود ماه نوری ندارد و سرد است و به دور كره زمین می‌چرخد و كره زمین،دنباله‌رو خورشید است. ستارگان دیگر، هر كدام قمرهای ویژه خود را دارند؛ ولی كره زمین فقط یك قمر (ماه)دارد كه در هر 29 روز و نیم در ماه، به دور آن گردش می‌كند! كره زمین پنجاه برابر بزرگتر از ماه است و خورشید یك میلیون بار از زمین بزرگتر است...
این اشاره‌ای به اكتشافات و نتیجه بررسی‌های دانشمندان علوم نجوم و هیئت و آسمان است كه با استفاده از محاسبات دقیق علمی و پس از مراجعه به نتایج به دست آمده از عسكبرداری‌ها و اكتشافات عجیب دستگاه‌‌هایی چون «هابل» و یا ماهواره‌های فضایی و موشك‌های فضاپیما و هزاران وسیله علمی دیگر، به این نتایج رسیده‌اند. این نتایج، بی‌تردید همه دانستنی‌ها درباره جهان هستی بزرگ نیست... پس آنچه در گذشته به آنها اشاره شد و در لسان قرآن و احادیث آمده در واقع،برای تقریب ذهن افراد و متناسب با درك و فهم انسان عصر نزول قرآن و صدور روایات می‌باشد و فقط به عنوان اشاره به عظمت خلقت و هستی است، وگرنه میدان و بستر گسترده‌تر برای ارزیابی و یافت و درك حقایق فزون‌تر، همواره باز بوده است. همان طور كه نظریات امروزه دانشمندان، در واقع اشاره به گوشه‌هایی از دانسته‌های آنان درباره جهان بزرگ هستی و پیدایش خلقت و انسان و آسمان‌ها و كهكشان‌ها است: لله ملك‌السماوات و الارض و الله علی كل شی قدیر ان فی خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لأولی الالباب.
بر اساس گزارش نیچر،این كهكشان جدید به دلیل جرم بسیار زیادی كه دارد حتی از فاصله 10 میلیارد سال نوری نیز بسیار درخشان دیده می‌شود. بزرگنمایی 32 برابر تلسكوپ «اَپكس»،جزئیات بی‌سابقه‌ای را از ابعاد و جرم این كهكشان ارائه كرده است. نتایج این رصدها حاكی از آن است كه این «كارخانه‌های ستاره‌سازی» از نظر ابعاد بسیار شبیه به ابرهای تشكیل دهنده ستارگان در كهكشان راه شیری هستند،اما 100 برابر درخشان‌تر از ابرهای حاضر در كهكشان راه شیری به نظر می‌رسند.این كشف نشان می‌دهد كه تشكیل ستارگان در اولین قاره‌های زندگی كهكشان‌ها فرآیندی بسیار نیرومند بوده است. (اطلاعات ضمیمه،ص 7 مورخ 15/1/89).
