آیا اندیشه و عملکرد سید قابل نقد است؟
صرف تمام عمر در راه بیداری مردم و اصلاح جامعه خود یا کل مشرق زمین، امر مبارکی است و به طور طبیعی هر انسانی که در این مسیر گام نهد، در معرض خطا و اشتباه هم خواهد بود که می تواند قابل انتقاد و ارزیابی باشد. سید حسینی هم از این قانون کلی مستثنی نیست و می توان بعضی از عملکردهای وی را مورد ارزیابی مجدد و انتقاد قرار داد.
به نظر شما سید احیاگر یا یک نواندیش دینی است؟
سید جمال الدین را می توان هم پایه گذار «احیای اسلامی سیاسی» و هم «یک نواندیش» خواند که به موازات قبول اصول اساسی و مبانی فکری مذهبی، به فکر تجدید و نوگرایی بود که آن را در چارچوب باز بودن باب اجتهاد خواستار بود.
برای سید میان مبارزه با استعمار و استبداد، کدام در اولویت بود؟
سید جمال الدین استبداد و استعمار را دو روی یک سکه می دانست و مبارزه با آن دو را هم زمان می خواست و روی همین اصل در طول زندگی مبارزاتی خود، همواره مورد فشار و هجمه قرار داشت و در همه بلاد عربی ـ اسلامی یا شرقی و غربی، به نحوی با محدودیت هایی روبه رو بود و در نتیجه همواره با تبعید و آوارگی و حتی زندان همراه بود.
سید جمال الدین حسینی در ایجاد نهضت مشروطیت چه نقشی داشت؟
شکی نیست که سید در دو سفری که به ایران داشت، به ویژه در سفر دوم خود که به مبارزه علنی ضد سلطنت ناصرالدین شاه پرداخت و خواستار اجرای قانون گردید، در واقع بذر عدالت خواهی و قانون گرایی را پاشید که نتیجه آن مدتی بعد و در زمانی نه چندان زیاد پس از وی، به ثمر رسید و مردم ایران شاهد پیدایش عدالتخانه و مشروطیت شدند.
سید در دوستی یا همکاری با روشنفکران سکولار دنبال چه هدفی بود؟
دلایل دوستی یا همکاری فکری سید با روشنفکران سکولار یا عناصر سکولار را باید در شرایط زمان و مکان جستجو کرد. سید در راستای تحقق آرمان ها و اهداف خود، از هر وسیله مشروعی استفاده می کرد و یکی از این ابزارها، همکاری و دوستی با دگراندیشان بود که البته در جوامع آن روز، کمی دور از احتیاط به نظر می رسید، ولی سید دنبال مصلحت گرایی و احتیاط کاری نبود و روش کنونی دوستان اسلام گرای ما در مصر و تونس، پس از سقوط رژیم حسنی مبارک و رژیم ژنرال بن علی، در همکاری با سکولارها، به علت ضرورت های جامعه و زمان، نشان می دهد که سید در این مورد هم پیشتاز بوده است و به طور کلی در عصر ما هم این نوع تعامل، با حفظ اصول عقیدتی و اصالت ها و ارزش ها، می تواند در پیشبرد مبارزه و رسیدن به اهداف واقعی کارساز باشد؛ گرچه گروهی این روش را نمی پسندند!
واکنش سید در قبال نشر اکاذیب و اتهامات ضد وی در جرایدی مانند اختر چگونه بود؟
سید در روزنامه اختر چاپ عثمانی با تغییر موضع مدیر آن، به دستور شاه قاجار مقالات ناجوانمردانه ای علیه سید منتشر ساخت و حتی او را شیطان در لباس انسان نامید! اما او نه تنها واکنشی از خود نشان نداد، بلکه حاضر نشد در مقابل بی ادبی ها و اتهامات او یا دیگر دشمنان خود، با ادبیات خود آن ها به مقابله برخیزد. دشمنان سید در دوران خلافت عثمانی برای سرکوب او، از هر سلاح غیراخلاقی و نامشروعی استفاده نمودند و حتی رساله ای تحت عنوان کلب العجم (سگ عجم) به عربی منتشر ساختند که محتوای آن از نام نشریه پیداست و این نوع برخورد تقریبا در همه بلاد برضد سید و اندیشه های روشنگرانه او جریان داشت.
درواقع می توان از این روش سید چنین برداشت نمود که او نمی خواست وقت و نیروی خود را در پاسخگویی به یاوه گویی ها و اتهامات ضایع و تلف نماید.
مشی تمام اصلاح گران اجتماعی چنین است. از جمله برای شرکت در کنفرانس اندیشه اسلامی (ملتقی الفکر الاسلامی) عازم سفر به الجزایر بودم که برای خداحافظی و اخذ رهنمود در جماران خدمت امام خمینی(ره) رفتم. اتفاقا در همان ایام بعضی از شیوخ و فقهاء السلطه تونس، فتوایی ضد امام خمینی(ره) صادر کرده بودند که بوی تکفیر می داد! عرض کردم حضرتعالی نمی خواهید پاسخی بدهید؟ امام فرمودند از این قبیل آقایان در همه بلاد هستند. اگر بخواهیم به این ها پاسخ بدهیم، درواقع تیرشان به هدف خورده است. آن ها می خواهند ما را به این قبیل امور مشغول کنند تا به بحث مدرسه ای بپردازیم. با نخستین واکنش، این قبیل صداها از بلاد دیگر هم بلند خواهد شد و هر کسی به بهانه ای حمله خواهد کرد و ما باید بنشینیم و هر روز به آن ها پاسخ بدهیم! به این فرعیات توجه نکنید. کم کم حقایق بر این آقایان هم روشن می شود. اتفاقا نتیجه همین طور شد چون اغلب آن آقایان، پس از مدت ها فهمیدند که مطالب منقول از قول امام خیمینی (ره)، صحت نداشته و حتی یکی دو نفر از بارزترین آن شیوخ به عضویت شورای عالی مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی درآمدند و برای شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی، به ایران آمدند. به هر حال روش سید جمال در این زمنیه ها سکوت بوده است.
چرا سید با حکام و سلاطین قاجار، عثمانی و دیگران تماس می گرفت و ملاقات می کرد؟
حکام و پادشاهان در مصر، ایران، عثمانی و جاهای دیگر، همواره سعی می کردند از موقعیت اجتماعی ممتاز سید حسینی در بلاد مشرق زمین، به نفع خودشان استفاده کنند و به همین دلیل از سید دعوت می کردند. ولی تماس سید با علما و مردم با نقشه حکام و سلاطین هماهنگ نبود؛ لذا چندی نمی گذشت که سید مغضوب می شد و از آن کشور اخراج و تبعید می گردید. البته تماس سید با این ها هم در راستای تحقق اهداف عالی وی در اصلاح جامعه بود که اغلب در دراز مدت با موفقیت همراه بود.
آیا سید با توده های مردمی هم ارتباط داشت؟
در اغلب کشورها به ویژه در مصر، هند، افغانستان، ایران و عثمانی، سید به موازات ملاقات با حکام، به میان توده مردم می رفت و با آن ها دیدار و گفت و گو می کرد و برایشان در مساجد و مراکز فرهنگی و حتی در قهوه خانه های عمومی ـ به ویژه در مصر ـ سخنرانی می کرد. این اقدامات بسیار ثمربخش بود و البته اغلب با برخوردهای خشن و تند عوامل وابسته به حکومت ها همراه بود.
ملکم خان در روزنامه قانون برای ضربه زدن به قاجار، خود را پیرو میرزای شیرازی می نامد. موضع سید در این زمینه چگونه بود؟
ادعای عناصری چون ملکم خان در رابطه با پیروی از منویات علمای عظام ـ مثل مرحوم میرزای شیرازی ـ بی تردید جنبه سیاسی و تاکتیکی داشت. این قبیل جماعت روشنفکر سکولار و گاهی غیرمسلمان، نمی توانستند پیرو واقعی علمای عظام باشند، بلکه می خواستند در راه اجرای برنامه خود از نفوذ معنوی آنان بهره ببرند. اما درباره سید حسینی با توجه به سابقه تحصیلی اش در حوزه های ایران، کربلا و نجف اشرف، نمی توان نسبتش با علما را پیروی نامید بلکه نوعی تعامل همگام با احترام با آن ها داشته که از تعابیر سید در بعضی از نامه ها به مراجع دینی کاملا هویداست.
مثلا سید نامه سرگشاده معروف به «الحجه البالغه» خود را به مرجع معروف آیت الله حاج میرزا حسن شیرازی که مقیم سامرا بود ـ با این عناوین و القاب آغاز می کند: پیشوای دین، پرتو درخشان انوار ائمه، ستون دیانت، زبان گویای شریعت جناب حاج میرزا حسن شیرازی که خداوند قلمرو اسلام را با او محفوظ بدارد. خداوند نیابت امام مهدی را به تو اختصاص داده و از میان علمای طایفه شیعه تو را برگزیده و زمام امور ملت را از طریق رهبری دینی به دست تو سپرده. تا بدین وسیله ستون عدل استوار شده و راه راست روشن گردد. سید در نامه سرگشاده دیگری خطاب به مراجع و علمای بزرگ وقت، آقایان حاج میرزا محمد حسن شیرازی، حاج میرزا حبیب الله رشتی، میرزا ابوالقاسم کربلایی، حاج میرزا جواد آقا تبریزی، حاج سید اکبر شیرازی، حاج شیخ هادی نجم آبادی، میرزا حسن آشتیانی، سید طاهر زکی صدرالعلما، حاج آقا محسن عراقی، حاج شیخ محمدتقی اصفهانی و حاج ملا محمدتقی بجنوردی منتشر نمود و به عنوان نامه ای که به «حمله القرآن» معروف است، آنان را «حاملان قرآن، نگهبانان ایمان، پشتیبان های دین، یاوران شرع مبین و سربازان پیروز خداوند و... می نامد و خطاب می کند. متن کامل این نامه ها را بنده در کتاب نامه ها و اسناد سیاسی سید جمال الدین حسینی آورده ام. به هر حال این نامه ها به علمای عظام در ایران و عراق با همین تعابیر متین و دقیق، نشان می دهد که سید با تک تک آنها آشنا بوده و بر اهمیت موقعیت علما نزد توده مردم مسلمان کاملا واقف بوده است.
عامل اصلی نشر اتهام و ارتباط سید با روسیه و انگلیس چیست؟
شاید دیدارهای سید با مقامات رسمی کشورهای مختلف این اتهامات را شایع کرد ولی سید در این دیدارهای رسمی و غیر رسمی دنبال تقرب به آنان یا تحصیل پول و مقام نبود و برای همین به هنگام درگذشتش، هیچ ثروتی نداشت و صاحب هیچ پست و مقامی هم نبود، بلکه او در این دیدارها می خواست از موقعیت آن ها در راه هدفی که دارد استفاده کند و این روش معقول در میان همه سیاستمداران دوراندیش، معمول است.
شایعه مربوط به عضویت سید در جمعیت فراماسونری مصر بر چه اساس است؟
مسئله عضویت سید در جمعیت فراماسونری مصر بیشتر پس از پیدا شدن یک دستخط مشکوک منسوب به سید که گویا در میان اسناد باقیمانده از او در خانه حاج امین الضرب در تهران به دست آمده، شایع گردید و عجیب آن است که این شایعه را کسانی نشر دادند که خود عضو لژهای فراماسونری در ایران و مصر بوده اند. نشر این امر از طرف آن ها برای بزرگداشت سید نبود، بلکه آن ها می خواستند با متهم ساختن سید جمال الدین به فراماسونر بودن، زمینه متهم ساختن دیگر رجال و علما و بزرگان مبارز معاصر را آماده و مساعد نمایند در حالی که باید پرسید اگر سید عضو جمعیت فراماسونری مصر بوده، چرا از مصر توسط خدیوی پاشای فراماسونر اخراج گردید و چرا به هر کشور و سرزمینی که رفت توسط فراماسونرها طرد شد؟ در حالی که می دانیم فراماسونرها در یکی دو قرن اخیر، در همه بلاد با قدرت کامل، کارها و مشاغل کلیدی را در اختیار داشتند و اصولا پرسیدنی است که ورقه تقاضای عضویت سید از لژ «کوکب الشرق» قاهره، چرا در بین اسناد خانه حاج امین الضرب پیدا می شود؟ قاعدتا این سند باید در بین اسناد لژ فراماسونری ها در قاهره پیدا می شد. آیا می شود داخل آن جمعیت شد، ولی در محفل آنها ضد سیاست های استعماری انگلیس موضع آزادی مردم مصر را به دست آورد؟ البته مدعیان این مسئله در ادامه می گویند پس از سخنرانی تندی در انتقاد از این روش، دیگر در آن محفل حضور نیافت یا او را به اصطلاح اخراج نمودند! به هر حال حتی اگر سید عضویت آن جمعیت را هم در برهه ای بپذیرد و بعد از آشنایی با اندیشه و هدف واقعی آن ها، از آن جمعیت استعفا بدهد، ای امر نه تنها هیچ اشکال منطقی نخواهد داشت، بلکه خود مؤید استقلال رأی و آزاداندیشی سید محسوب می گردد.
رجال و شخصیت های بزرگ دنیای اسلام درباره سید چه نظری داشتند؟
تجلیل ها و تعبیرات مثبت بسیاری از بزرگان دنیای علم و فلسفه و سیاست درباره سید جمال الدین حسینی نقل شده که ناشی از شناخت دقیق آن ها از افکار اوست؛ یعنی در این مورد علمای شیعه و سنی یا سیاستمداران و فلاسفه بلاد مختلف، بیانات جالبی دارند. به عنوان مثال شیخ محمد عبده، مفتی دیار مصر که خود شاگرد سید هم بوده، در مقدمه ترجمه عربی رساله «نیچریه یا ناتورالیسم» که در قاهره و تحت عنوان «لرد علی الدهریین» چاپ شده، شرح حال سید را می نویسد و در آخر همان مقدمه می نویسد: «اگر بگویم خداوند از نیروی ذهن و وسعت عقل، اندیشه و بصیرت نافذ به او به آن مقدار داده است که از همه مردمان، به غیر از پیامبران برتر است، سخن به گزاف نگفته ام. و ذلک فضل الله یوتیه من یشاء».
شهید آیت الله مرتضی مطهری هم در کتاب نهضت های اسلامی صد ساله می نویسد: «بدون تردید سلسله جنبان نهضت های صد ساله اخیر سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی است». ایشان سپس به امتیازات سید اشاره می کنند.
شاید بی مناسبت نباشد که به نظر یک فیلسوف غربی هم اشاره ای بشود. ارنست رنان فیلسوف معروف فرانسوی که دارای آثار ارزشمندی درباره مسائل فلسفی است، پس از دیدار با سید جمال الدین حسینی در پاریس و در دانشگاه سوربن، به ایراد سخنرانی درباره اسلام و علم پرداخت که بخشی از آن موجب بحث و جدل شد و سید جمال هم توضیحی درباره این سخنرانی رنان، در ژورنالی که چاپ پاریس بود منتشر ساخت. طبق نوشته محقق مصری استاد احمد امین در کتاب زعماء الاصلاح، رنان درباره سید می گوید: «من در وقت مباحثه با سید، هنگام دیدن آزادی فکر و دانش وسیع و صراحت لهجه او به فکرم رسید با یکی از دانشمندان بزرگ قدیمی گفت و گو می کنم. با ابن سینا و ابن رشد روبه رو هستم یا با یکی از آزادگانی که در قرن گذشته برای آزادی انسانیت از اسارت کوشش کرده اند، سخن می گویم». (زعماء الاصلاح چاپ قاهره ص 62) این اعتراف یک محقق و فیلسوف معروف فرانسوی، نشان دهنده عظمت علمی، فکری و روحی سید است.
جنابعالی چه شباهت هایی میان سید جمال الدین و امام موسی صدر می بینید؟
معتقدم در این قبیل موارد باید شرایط زمان و مکان را در نظر گرفت و مورد توجه قرار داد که در این صورت علل تفاوت ها و چگونگی شباهت ها روشن می گردد. ولی به طور کلی باید گفت فعالیت امام موسی صدر، علی رغم همه مزیت های مشابه مزیت های سید جمال الدین، در منطقه خاصی محدود بود ولی فعالیت سید تقریبا فراگیر و شامل همه مشرق زمین می شد. البته از آن طرف باید گفت در همان چارچوب محدود منطقه خاورمیانه عربی (لبنان، سوریه و ایران) ارتباط امام موسی صدر با مردم بیشتر و وسیع تر از تماس های سید جمال الدین بود و هر دو از ارتباط با سلاطین علی رغم عدم تمایل قلبی و عقیدتی، ابایی نداشتند و این البته یک روش معقول و منطقی برای کسانی است که می خواهند در اضلاع جامعه تأثیرگذار باشند و فقط به شعار بسنده نکنند.
در مورد امام موسی صدر نکته ای به یادم آمد که بی مناسبت نیست آن را هم نقل کنم. در سفری به الجزایر که همراه مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی برای شرکت در کنفرانس اندیشه اسلامی به آنجا رفته بودم، امام موسی صدر هم از لبنان آمده بود. در یکی از این دیدارهای خصوصی که مرحوم دکتر شهیدی هم بود گفتم اگر جنابعالی در قم یا نجف می ماندید، بی شک یکی از مراجع بزرگ آینده عالم تشیع می شدید. چرا حوزه را ترک نمودید؟ امام موسی صدر، ضمن تشکر از حسن ظن بنده گفت اتفاقا من روزی در نجف با آقای صدر (آیت الله سید محمدباقر صدر) صحبت می کردم و ایشان پیشنهاد کردند در حوزه نجف بمانیم و همین نکته را هم که جنابعالی اشاره کردید، یادآور شدند ولی من به ایشان پاسخ دادم که پسر عموی عزیز، شما در نجف بمانید و حوزه را اداره کنید و مرجعیت را به عهده بگیرید و اجازه بدهید من دنبال کار سید جمال الدین را بگیرم که ظاهراً متولی ندارد و اکنون هم عقیده ام این است که مشکل جهان تشیع فقدان مرجع تقلید یا کمبود رساله عملیه نیست.
آیا ما در عصر خود نیازی به اشخاصی چون سید نداریم؟
بی تردید همیشه نیازمند سید جمال ها هستیم ولی شخصیت هایی چون سید، در آن سطح از علم، فلسفه، شجاعت، کیاست، سیاست و بلاغت، همیشه ظهور نمی کنند. طبق بعضی از روایات، در رأس هر یکصد سال، خداوند احیاگر فرهیخته ای برای انجام این تکلیف، آماده می سازد.
جمال الدین حسینی در پیدایش حرکت های اسلامی معاصر، از قبیل اخوان المسلمین چه نقشی داشت؟
بی تردید در پیدایش حرکت های اسلامی در مصر، تأثیر اساسی مثلا شیخ عبدالرحمن البنا، پدر شهید شیخ حسن البنا، موسس اخوان المسلمین هم یکی از شاگردان مع الواسطه سید بود و اتفاقا شیخ حسن البنا در خاطرات خود به صراحت می نویسد که هدف ما، ادامه دادن راه سید جمال الدین و شیخ محمد عبده است.
درباره عملکرد و اندیشه سید در کشورهای اسلامی و اروپایی چه نوع مطالعاتی انجام شده است؟
طبق برآورد بعضی از پژوهشگران مانند آلبرت قدسی زاده، صدها اثر درباره افکار و کارهای سید به زبان های متعدد در کشورهای مختلف، منتشر شده است. بنده کتاب آقای قدسی زاده (مسیحی ایرانی مقیم اروپا) را به هنگام اقامت در ایتالیا ترجمه کرده ام و امیدوارم بتوانم آن را در اضافاتی به علاقه مندان عرضه کنم. البته با توجه به اینکه هنوز همه اسناد مربوط به سید جمال الدین در کشورهای گوناگون، به ویژه در مصر، افغانستان، ترکیه و فرانسه، به دست نیامده یا انتشار نیافته است، نمی توان کارها و مطالعات انجام شده را کامل دانست.